آنچه درباره کاخ سعدآباد نمی‌دانید

کاخ سعدآباد از آثار تاریخی دیدنی ایران و ایرانی است که اگر آن را ندیده‌اید مجموعه‌ای از شکوه، ظرافت و زیبایی را از خودتان محرم کرده‌اید. این اثر تاریخی از وجوه مختلفی قابل ستایش است. از دید معماری، آیینه‌کاری، ظرافت، رنگ و لعاب، طبیعت و درختان آن و نهایتا چیدمان داخلی آن. در این نوشته با جزئیات و ابعاد مختلف این باغ بیشتر آشنا خواهید شد:

۱. سال ساخت کاخ سعدآباد

ساخت این کاخ زیبا به دوران قاجاریه باز می گردد؛ اما کاربری آن در ابتدا بیشتر به صورت ییلاقی بوده است. کاخی برای درباریان که در برخی فصول سال در آنجا زندگی می کردند؛ اما کاخ سعد آباد در زمان پهلوی رنگ و بویی تازه به خود گرفت و گسترده تر از قبل شد.

مجموعه سعدآباد چهار دوره تاریخی قاجاریه، پهلوی اول و پهلوی دوم و پس از انقلاب ایران را سپری کرده‌است. سعدآباد در دوره قاجار ساخته شد و سکونت‌گاه تابستانی (ییلاق) شاهان این سلسله بود.

پس از کودتای ۱۲۹۹ و تصرف آن توسط خاندان پهلوی ساختمان‌های متعددی در آن ساخته شدند که بالغ بر ۱۸ کاخ در ابعاد مختلف می‌شوند. هر یک از ساختمان‌ها محل سکونت یکی از افراد خاندان پهلوی بوده‌است.

محمدرضا پهلوی نیز در دهه ۱۳۵۰ در این مکان سکنی گزید که در اوایل سلطنت او ساخت آن به پایان رسید. جدیدترین کاخ این مجموعه نیز کاخ لیلا پهلوی است که متعلق به کوچکترین دختر محمدرضا پهلوی بود و امروزه، موزه آبکار نام گرفته‌است.

۲. موقعیت کاخ سعدآباد

مجموعه تاریخی سعدآباد ۳۰۰ هکتار است و در شمالی‌ترین قسمت تهران و روی کوهپایه توچال قرار دارد. این مجموعه دارای حدود ۱۸۰ هکتار جنگل طبیعی، به همراه چندین کاخ، عمارت، موزه و ساختمان‌های متعدد، قنات‌ها، باغ‌ها، گلخانه‌ها و خیابان است. این مجموعه در ناحیه شمیران، در مجاورت دربند و در دامنه رشته‌کوه البرز ساخته شده‌است.

این مجموعه از شمال با کوه‌های البرز، از شرق با گلاب‌دره، از غرب با ولنجک و از جنوب با تجریش همسایگی دارد. مناطق شمالی نیاوران از شرق، ولنجک از غرب مجموعه کاخ سعد آباد را احاطه کرده‌اند.

رودخانه جعفرآباد، از وسط محوطه کاخ می‌گذرد. میانگین دمای سالانه این منطقه ۱۲٫۹ درجه سانتیگراد برآورد شده‌است و در ارتفاع ۱۶۵۰ تا ۱۸۰۰ متری از سطح دریا قرار دارد.

سعدآباد از ۱۸ کاخ کوچک و بزرگ از دوره قاجار و پهلوی تشکیل‌شده و دارای ۸ ورودی، گلخانه، باغستان، قنات، چشمه‌سارها و جنگل طبیعی است.

۳. گونه‌های گیاهی کاخ سعدآباد

هر فصلی از سال که به کاخ سعدآباد سر بزنید از طبیعت زیبای آن لذت خواهید برد.

در طول زمان های مختلف درخت و درختچه ها بومی و غیربومی برای تزئین در مجموعه سعدآباد کاشته شده اند؛ اما در باغ های سعد آباد گونه های گیاهی زیادی مانند درخت چنار وجود دارند که دارای قدمتی چند صد ساله هستند.

بر اساس آخرین آمار رسمی باغات کاخ سعدآباد دارای پوشش چمنی بیش از ۱۱ هکتار هستند که انواع گل و بوته ها فصلی و غیر فصلی در آن کاشته شده اند.

از زیباترین بخش‌های مجموعه سعد آباد می‌توان به گلخانه‌های محوطه سعد آباد اشاره کرد که گیاهان و محصولات مختلفی در آن‌ها کشت می‌شوند.

کشت موز نیز در گلخانه‌های این مجموعه انجام می‌شود. زیرزمین کاخ سفید، گلخانه اصلی کاخ بود که بعدها به موزه هنر اختصاصی فرح پهلوی تبدیل شد. پس از انقلاب نام این موزه به موزه هنر ملل تغییر کرد.

در ادامه نوشته با تعدادی از کاخ‌های این مجموعه آشنا می‌شوید:

۴. کاخ سفید یا کاخ ملت

کاخ سفید که در زمان هایی اقامتگاه ییلاقی شاهان بود، بزرگ ترین کاخ مجموعه سعد آباد است. 

به‌علت رنگ سفید نمای آن، به کاخ سفید شهرت یافته است. این بنا، علاوه بر آنکه اختصاص به امور اداری و تشریفاتی دوران پهلوی دارد، اقامتگاه تابستانی شاه و همسرش فرح، به حساب می‌آمد.

این کاخ، شامل ۵۴ واحد مختلف، از جمله ۱۰ تالار تشریفاتی می‌باشد که وسیع ترین آن، تالار کاخ می‌باشد که سفره خانه‌ای به مساحت ۲۲۰ متر مربع دارد.

بنای کاخ، به دستور رضاشاه، در سال ۱۳۱۰ خورشیدی آغاز گردید و در سال ۱۳۱۵ خورشیدی به پایان رسید. نقشه کاخ، اثر مشترک مهندس خرسندی و مهندس بوزیس روسی می‌باشد.

گچ‌بری‌های زیبا و ظریف درون کاخ، کار استادانی چون غلامرضا پهلوان، عبدالکریم شیخان، حسین کاشی و رضا ملائکه است.

تالار های بزرگ تشریفاتی کاخ، به سبک اشرافی فرانسه تزئین گردیده است. از با ارزش ترین آثار این گنجینه، فرش‌های نفیسی است که نهایت ذوق و هنر بافندگان هنرمندان ایرانی را نشان می‌دهد.

بزرگترین فرش این کاخ، ۱۴۵ متر مربع و دارای ۱۴۰ رج می‌باشد که با نقش مایه شمسه و قندیل، زینت بخش سفره خانه است.

۵. کاخ سبز

کاخ سبز نام ساختمانی در شمال غربی مجموعه سعدآباد است. این ساختمان محل زندگی رضا شاه در سال ۱۳۰۷ خورشیدی بوده است. نام قدیمی کاخ سبز، کاخ شهوند بوده و اولین کاخی حساب می شود که به وسیله معماران و هنرمندان ایرانی ساخته شده است.

زیر بنای کاخ جدای از زیر زمین حدود ۱۳۷۲ متر مربع است. ساختمان دو طبقه کاخ دارای بخش های پله ورودی، تالار آیینه، ناهارخوری، اتاق کار و پذیرایی است. زیر زمین کاخ قسمت دیگری از آن است که در سال ۱۳۵۲ خورشیدی بازسازی شده است.

معماری این ساختمان کار میرزا جعفر کاشی، تزئینات و نقش و نما هنر حسین لرزاده، تندیس های معماری و خاتم کاری های بسیار زیبا اثر حسین طاهر زاده بهزاد است.

ورودی این کاخ تشکیل شده از سنگ های مرمر ایتالیایی سفید رنگ با آثاری مینیاتوری از هخامنشیان ساخته شد. سرسرایی زیبا روی پلکان با گچ بری های بی نطیر و پوشش آب طلا دیده می شود که اثر هنرمند مشهور فرانسوی به نام امانوئل بوردلی است.

۶. کاخ شمس پهلوی

از دیگر کاخ های مشهور مجموعه سعد آباد می توان به کاخ شمس اشاره کرد. ساختمان موزه مردم‌شناسی، کاخ سابق شمس پهلوی بوده که در ضلع شمال غربی مجموعه سعدآباد واقع گردیده‌است.

پایه بنا در سال ۱۳۱۴ خورشیدی نهاده شد و ساخت آن تا سال ۱۳۱۸ خورشیدی به طول انجامید. ساخت این بنا چیزی در حدود ۴ سال به طول انجامید. معماری کاخ شمس تلفیقی از معماری اروپایی، آلمانی و معماری اصیل ایرانی (ساسانیان) است.

ساختمان با مساحت تقریبی ۲۶۰۰ متر مربع، شامل دو طبقه و یک زیر زمین است. معماری بنا از سبک معماران اروپایی، به ویژه آلمانی، الگو برداری گردیده و از معماری ایرانی در دوره ساسانی، نیز در قسمت‌های تزئینات فوقانی نمای بیرونی بنا، بهره گرفته‌است.

کاخ شمس متعلق به خواهر بزرگتر محمدرضا شاه بوده که پس از نقل مکان وی تبدیل به کاخی برای نگهداری هدایای سلطنتی شده است. امروزه از کاخ شمس با عنوان موزه لباس های سلطنتی یاد می شود. در طبقات مختلف کاخ شمس پوشاک و عکس های مختلف از دوران قاجاریه به نمایش عموم در آمده است.

۷. موزه خط و کتابت میرعماد

موزه‌ی خط و کتابت میرعماد در یکی از ساختمان‌های قدیمی مجموعه سعدآباد که تاریخچه‌ی ساخت آن به قرن ۱۴-۱۳ هجری قمری برمی‌گردد واقع شده‌است.

ساختمان موزه خط و کتابت در دوره پهلوی محل زندگی فرزندان محمدرضا پهلوی، به نام فرحناز و علیرضا بود که بعد از انقلاب تغییر کاربری داد و به موزه خط و کتابت میرعماد تبدیل گشت.

ساختمان این موزه دو طبقه دارد که با تلفیقی از معماری سنتی ایران و اروپا ساخته شده و تا سال‌ها بعد از انقلاب اسلامی بدون استفاده مانده بود تا اینکه با سیاست‌های سازمان میراث فرهنگی تبدیل به محلی برای نمایش آثار خطی مناسب میرعماد تشخیص داده شد، در نتیجه با تفکیک بخش‌های مختلف آن تغییراتی در کل ساختمان به وجود آمد و در سال ۱۳۷۶ این موزه با نام بزرگترین استاد خوشنویسی قرن یازدهم، میرعماد الحسنی سیفی قزوینی افتتاح گردید.

طبقه اول موزه‌ی خط وکتابت در زیربنایی برابر با ۱۹۶ متر مربع و متراژ اعیانی ۳۱۰ مترمربع، روی سکویی به ارتفاع یک و نیم متر مربع ساخته شد.

۸. موزه آب

موزه آب، در بخش مرکزی مجموعه سعدآباد، قرار دارد. ساختمان موزه، متعلق به دوران قاجاریه و پهلوی دوم و شامل دو بخش اصلی و فرعی است.

بخش فرعی این ساختمان، دفتر مخصوص محمدرضا پهلوی بود که در زمان پهلوی دوم ساخته شد که برای پذیرایی از مقامات درباری و مراجعین شاه استفاده می‌شد، پس از تخلیه، این دو ساختمان به تیمسار کسرایی (مسئول حفاظت ارتش) واگذار شد.

در این موزه، اسناد و مدارک مربوط به آب (مانند دفترچه میرآب، وقف نامه‌ها)، ابزار و ادوات مربوط به آب (مانند فنجان آبی، ساعت آبی، لوازم حفر چاه و قنات) و تندیس‌های گوناگونی از دانشمندان آب‌شناس و تندیس میرآب نگهداری می‌شوند. اداره موزه آب سعدآباد به گنجینه ملی آب ایران (وابسته به وزارت نیرو) واگذار شده‌است.

گنجینه آب موسسه‌ای است فرهنگی که در جهت جمع‌آوری، نگهداشت، نمایش و حفظ و احیای میراث گذشتگان در بخش‌های مرتبط با آب از جمله استحصال، انتقال، توزیع و بهره‌برداری و فنون به کار رفته در آن فعالیت می‌کند.

۹. موزه چهره‌های ماندگار (کاخ ملکه توران امیرسلیمانی، همسر رضاشاه پهلوی)

عمارت چهره‌های ماندگار، از جمله بناهای دوره قاجاری در مجموعه سعدآباد است که رضاشاه بعد از استقرار در تپه علیخان و پس از ساختن کاخ سبز، آن را آراسته به مجموعه سلطنتی نمود.

عمارت بیرونی (موزه استاد فرشچیان) مشتمل بر یک ساختمان ییلاقی است و از سه سو به ایوانهای سر پوشیده منتهی می‌شود و در قسمت جنوبی قرار دارد و عمارت اندرونی (موزه چهره‌های ماندگار) در قسمت شمالی قرار گرفته و از دو سوی شمال و غرب به ایوان‌های ستون دار منتهی می‌گردد.

از جهت ظرافت‌های معماری، عمارت بیرونی دارای نفاست بیشتری است و عمارت اندرونی ساده‌تر به نظر می‌آید. این دو عمارت پس از تملک توسط رضاشاه، به عنوان کاخ اختصاصی ملکه توران امیرسلیمانی (همسر سوم رضاشاه و مادر غلامرضا پهلوی) اختصاص یافت.

عمارت بیرونی، محل سکونت ملکه بوده و در عمارت اندرونی، خدمه ایشان مستقر بودند. سپس تا قبل از پیروزی انقلاب ایران، کاخ‌ها به نظامیان نزدیک محمد رضا شاه پهلوی که در سعدآباد ساکن بودند اختصاص یافت.

در محوطه این موزه، تصویر و زندگی‌نامه کوتاهی از چهره‌های ماندگار ایران در رشته‌های مختلف، به همراه چند تندیس از دانشمندان ایرانی قرار دارد. این موزه در اکثر روزهای سال تعطیل است.

۱۰. موزه مردم‌شناسی (کاخ شمس پهلوی)

این موزه، دربرگیرنده مجموعه کاملی است، از سیر فرهنگ و راه و روش زندگی انسان و آئینه تمام نمایی است، از تحولات مختلف در تمامی جنبه‌های زندگی انسان که در طی ادوار گوناگون حادث گردیده‌است.

ساختمان موزه مردم‌شناسی، کاخ سابق شمس پهلوی بوده که در ضلع شمال غربی مجموعه سعدآباد واقع گردیده‌است. پایه بنا در سال ۱۳۱۴ خورشیدی نهاده شد و ساخت آن تا سال ۱۳۱۸ خورشیدی به طول انجامید.

ساختمان با مساحت تقریبی ۲۶۰۰ مترمربع، شامل دو طبقه و یک زیرزمین است. معماری بنا از سبک معماران اروپایی، به‌ویژه آلمانی، الگوبرداری گردیده و از معماری ایرانی در دوره ساسانی، نیز در قسمت‌های تزئینات فوقانی نمای بیرونی بنا، بهره گرفته است.

نکته جالب‌توجه در این کاخ این است که هنوز هم هیچ اثری از عکس‌ها یا لباس‌های ملکه ثریا و فوزیه به چشم نمی‌خورد و حتی عکس‌های زمان پیر شدن خانم فرح دیبا بعد از انقلاب نیز در این مجموعه به چشم می‌خورد، در این کاخ لباس‌های سلطنتی به نمایش گذاشته‌شده است که فقط مختص به فرح پهلوی است.